Het onderzoek ‘Leefbaarheid onder de loep’ is een verdiepende analyse van de cijfers uit de Leefbaarometer. In dit laatste onderzoek is specifiek ingezoomd op de relatie tussen leefbaarheid en gezondheid, en leefbaarheid en nieuwbouw.
Ritske Dankert van De Corporatiestrateeg ging erover in gesprek met Marten Middeldorp. Marten is senior onderzoeker en lead data scientist bij Atlas Research en heeft in die functie bijgedragen aan het onderzoek.
Zelf aan de slag met leefbaarheid & wijkontwikkeling? Kom dan ook naar het seminar.
Atlas Research maakt de Leefbaarometer elke twee jaar samen met In.Fact.Research, in opdracht van het Ministerie van Binnenlandse Zaken. Zij schatten op basis van een heleboel indicatoren de leefbaarheid in van Nederlandse buurten, wijken en steden.
Naast een analyse van de algemene trends – gaat het beter of slechter in Nederland, en waar gaat het dan beter of slechter – doen zij ook altijd een onderzoek naar twee specifieke thema’s. In dit geval gezondheid en nieuwbouw.
Mindere wijken blijven achter
Uit het onderzoek blijkt dat de leefbaarheid in Nederland er in algemene zin op vooruit gaat. ‘Maar je ziet dat de plekken waar het al goed ging, daar meer van profiteren dan de plekken waar het minder goed gaat,’ legt Marten uit. ‘Dus de kloof wordt groter. Gemiddeld wordt de leefbaarheid steeds beter, maar we zien stagnatie op de plekken waar het nog niet zo goed gaat. Dat is een belangrijke conclusie van ons onderzoek.’
Dit is niet altijd de trend geweest. In die zin vindt Marten dit wel opvallend. ‘Zeker als je kijkt hoeveel investeringen we doen in die buurten. Er is daar dus een concentratie van hardnekkige problematiek en er zijn misschien minder mogelijkheden om daar via de bewonerssamenstelling iets aan te doen. Dat maakt dat extra aandacht wel echt nodig is.’
Slechtere leefbaarheid, slechtere gezondheid
Verder blijkt dat in de gebieden waar de leefbaarheid onder druk staat, de gezondheid ook meer onder druk staat. Marten: ‘Op die plekken zien we dus meer gezondheidsproblemen.’
De coronacrisis vormde de aanleiding om hier onderzoek naar te doen. ‘Die was toen net achter de rug en we waren heel benieuwd hoe het met de gezondheid in Nederlandse buurten en wijken ging. We hadden dat nog nooit gedaan en dit was nu opeens een groot thema geworden. En verder wilden we kijken of er verschillen waren voor en na corona.’
Het onderzoek concentreerde zich op ervaren gezondheid, dus hoe gezond mensen zelf vinden dat ze zijn. Maar er is ook gekeken naar andere indicatoren, zoals mentale gezondheidsproblemen.
In buurten waar de leefbaarheid onvoldoende is, blijkt bijvoorbeeld het aandeel mensen dat ernstig beperkt is en kampt met langdurige aandoeningen bijna drie keer zo groot. ‘Dat is echt een enorm getal,’ benadrukt Marten. ‘En mentale gezondheidsproblemen komen ook veel meer voor in die gebieden.’
Zelf aan de slag met leefbaarheid & wijkontwikkeling? Kom dan ook naar het seminar.
Verschillende oorzaken gezondheidsproblemen
In het onderzoek is niet gekeken naar causale verbanden, maar naar samenhang: is de gezondheid in buurten waar de leefbaarheid onder druk staat gunstiger of minder gunstig dan in buurten waar de leefbaarheid goed is? Daar kunnen verschillende redenen voor zijn.
Marten: ‘Ik denk dat de belangrijkste reden is dat het hier vaker om mensen gaat met meerdere problematieken. Deze mensen hebben niet veel te kiezen. Die blijven in die buurten wonen juist omdat ze problemen hebben.’
Marten stelt dat je niet kunt uitsluiten dat wonen op een plek met leefbaarheidsproblemen ook slecht is voor je gezondheid. ‘Ik kan me bijvoorbeeld voorstellen dat dit veel stress oplevert. Denk bijvoorbeeld aan overlast.’
Als je dat zou willen onderzoeken, dan zou je moeten kijken of de gezondheid in een wijk verslechtert, als de leefbaarheid zich ook negatief ontwikkelt. ‘Dan kijk je bijvoorbeeld naar de ontwikkeling van de leefbaarheid in zes jaar en vervolgens naar de ontwikkeling van de gezondheid in die wijk,’ verduidelijkt Marten.
Naast stress die wonen in zo’n wijk kan opleveren, kunnen er meer aspecten zijn die invloed hebben op de gezondheid. ‘Het kan ook te maken hebben met passend toewijzen,’ vertelt Marten. ‘Als mensen die weinig te kiezen hebben meer en meer terechtkomen in die buurten, dan worden de problemen met gezondheid daar ook groter.’
Verder zorgen bijvoorbeeld geluid en fijnstof voor een lagere leefbaarheidsscore en hebben die ook een direct effect op de gezondheid. ‘En zo kijken we naar meer indicatoren waarvan je zou verwachten dat die gevolgen hebben voor de gezondheid van mensen,’ vertelt Marten. ‘Denk aan een gevoel van onveiligheid. Daar kun je slechter van gaan slapen. En slaap is ook weer heel belangrijk voor je gezondheid.’
Sociale cohesie in een wijk kan ook een rol spelen. Marten: ‘Ervaren mensen met gezondheidsproblemen steun? Gaan ze naar de huisarts of gaan ze überhaupt de deur uit? En zo zijn er veel factoren te bedenken die zowel een negatief effect op de leefbaarheid als op de gezondheid hebben.’
Verborgen gezondheidsproblematiek
Marten wijst erop dat je er als corporatie rekening mee moet houden dat er bij bewoners in zo’n wijk ook verborgen gezondheidsproblematiek kan spelen. ‘We hebben gekeken naar wat mensen ervaren, het is geen gemeten gezondheid.’
Dit kan betekenen dat mensen wel een slechtere gezondheid ervaren, maar dat een huisarts of een specialist hier nog niet van op de hoogte is. ‘Het is dus mogelijk dat je mensen tegenkomt met een veel grotere hulpvraag dan je in eerste instantie had verwacht,’ legt Marten uit.
Relatie leefbaarheid en nieuwbouw positief
Atlas Research en In.Fact.Research onderzochten ook de relatie tussen leefbaarheid en nieuwbouw. Daarvoor deelden ze Nederland op in drie gebieden: bestaand gebied, nieuwbouwgebied en vernieuwingsgebied. Bestaand gebied is een gebied waar weinig is veranderd. Nieuwbouwgebied gaat om buurten die na 2000 zijn ontstaan.
Bij vernieuwingsgebied hebben de onderzoekers ingezoomd op heel kleine stukjes van 100 bij 100 meter en bepaald hoeveel van de woningvoorraad recent is bijgebouwd. Dit kan van alles zijn: sloopnieuwbouw, een complex dat is aangebouwd of opgetopt, het bekende straatje erbij. Het zijn gebieden waar de woningsamenstelling flink is veranderd.
In nieuwbouwgebieden is de leefbaarheid over het algemeen groter. ‘We bouwen fijnere woningen bij dan er op dit moment staan,’ aldus Marten. ‘Maar de leefbaarheid ontwikkelt zich daarna vergelijkbaar met de rest van het land. Het startniveau is alleen hoger.’
Dat is ook niet zo gek, verklaart Marten. ‘Die huizen hebben een hogere energetische waarde. En vroeger zetten we nog weleens een flat naast een snelweg. Dat zouden we nu nooit meer doen.’
Vernieuwing bevordert leefbaarheid
Bij verdichtingsgebieden zijn de ontwikkelingen over het algemeen positief. ‘Dus vernieuwing draagt bij aan leefbaarheid,’ vertelt Marten. ‘En het interessante is dat dit al tijdens de bouw begint, we noemen dit het nieuwbouwdividend.’
Vooraf hadden de onderzoekers eerder het omgekeerde verwacht. ‘Nieuwbouw gaat natuurlijk ook gepaard met overlast. Je zit te kijken naar gesloopte woningen, hebt het heien moeten verdragen. Geen pretje.’
Maar in plaats daarvan verbetert de leefbaarheid al tijdens het vernieuwen van het gebied. Marten kan daar wel een verklaring voor bedenken. ‘Stel, het gaat over sloopnieuwbouw, dan worden de minst gunstige woningen weggehaald.’ Waarschijnlijk geldt hetzelfde voor vernieuwingsgebieden. ‘Nieuwe woningen zijn over het algemeen van hogere kwaliteit dan de woningen die er stonden.’
Effect pioniersgeest
Dus zelfs als je overlast ervaart door de bouw, helpt het perspectief op betere woningen. Marten: ‘Bij nieuwbouwgebieden noemen we dat de pioniersgeest. Mensen die allemaal samenwerken aan een nieuw buurtje. En ik kan me voorstellen dat die positieve verwachting er ook is bij bestaande bewoners die nieuwe woningen in hun buurt krijgen.’
Door die pioniersgeest verbetert in nieuwbouwgebieden ook de sociale samenhang. Dat zorgt voor minder overlast en onveiligheid. Maar daar staat tegenover dat het voorzieningenniveau wel een stuk minder gunstig is dan in de rest van het land.
‘We hebben nog geen data om te bepalen hoe dit zich in bijvoorbeeld 20 jaar ontwikkelt,’ vertelt Marten. ‘We zien alleen dat er in de acht tot tien jaar die we onderzocht hebben een directe verandering is. En dat die verandering vooral zit in minder onveiligheid en meer sociale samenhang en dat dit sterker geldt voor nieuwbouwwijken dan voor vernieuwingsgebieden.’
Bij verdichtingsgebieden zien de onderzoekers gemiddeld een licht positieve ontwikkeling. ‘Het verschil met nieuwbouw is dat daar het voorzieningenniveau natuurlijk al op peil is,’ zegt Marten.
Het goede nieuws voor corporaties is dat je met nieuwbouw en verdichting een positief effect kunt hebben op de leefbaarheid in een wijk. Marten: ‘Dus als je nieuwe woningen van goede kwaliteit in een bestaande buurt bouwt, waardoor je misschien nieuwe mensen aantrekt, dan kan dat helpen om de leefbaarheid te vergroten.’
Leefbaarometer instrument voor corporaties
De Leefbaarometer is online beschikbaar voor corporaties en is een goed instrument om meer zicht te krijgen op de leefbaarheid in je werkgebied. ‘Je kunt inzoomen tot blokjes van 100 bij 100 meter,’ legt Marten uit, ‘dat komt overeen met een paar straten.’
Er zijn vijf dimensies die de leefbaarheid bepalen: de woningvoorraad, de fysieke omgeving, de sociale samenhang, het voorzieningenniveau en veiligheid en overlast. Door te klikken kun je precies zien hoe elk van deze dimensies afzonderlijk bijdraagt aan de leefbaarheid in een buurt.
De leefbaarheid is in Nederland ruim voldoende tot uitstekend. Dus op algemene kaarten kleurt alles groen. Marten: ‘Voor corporaties zou het daarom goed zijn als ze vooral kijken naar de afwijkingskaarten. Dat is een tweede blik op dezelfde data. Zo ontdek je waar de leefbaarheid ongunstig afsteekt tegen het Nederlandse gemiddelde.’
Een andere manier is kijken naar de ontwikkeling. Als je ziet dat er op plekken waar je veel bezit hebt een negatieve ontwikkeling gaande is, dan kun je daar op tijd iets aan doen. Op zijn minst voorkomen dat zo’n ontwikkeling gaat versnellen, maar het liefst wil je natuurlijk het tij keren.
Marten wijst er ook op dat alle cijfers van de Leefbaarometer ook beschikbaar zijn als open data. ‘Dus elke corporatie met een dataspecialist kan zijn eigen analyses maken.’
‘Zo is de Leefbaarometer ook bedoeld,’ gaat Marten verder, ‘als een instrument om zelf mee aan de slag te gaan.’ Denk aan vergelijkingen met andere gemeenten of corporaties, of binnen je eigen portefeuille, zodat je je aandacht richt op de buurten waar dat het hardst nodig is. En zo levert de Leefbaarometer mooi huiswerk op voor corporaties.
Zelf aan de slag met leefbaarheid & wijkontwikkeling? Kom dan ook naar het seminar.
